CHƯƠNG III – TỪ

III. II. TỪ VỰNG

Từ vựng cơ bản và từ vựng không cơ bản
Những từ đóng vai trò hạt nhân trong kho từ vựng của một ngôn từ gọi là từ vựng cơ bản. Đặc điểm của từ vựng cơ bản là có sức sống lâu dài, có khả năng sinh ra từ mới, có tính phổ cập cao nên được toàn dân sử dụng thoáng rộng .
Chẳng hạn : CẦN ( người ), VÀI ( trâu ), PJA ( cá ), KIN ( ăn ), PÂY ( đi ), CẢI ( to, lớn ), HIN ( đá ), FẠ ( trời ) …. là từ vựng cơ bản của Tiếng Tày – Nùng .

Phần từ vựng không mang đầy đủ các đặc điểm kể trên của từ vựng cơ bản là từ vựng không cơ bản. Từ vựng không cơ bản có đặc điểm là chúng luôn luôn được bổ sung bằng những từ mới; mặt khác, một số từ của nó có thể bổ sung cho từ vựng cơ bản.

Đứng về nguồn gốc mà xét thì kho từ vựng Tiếng Tày – Nùng gồm hai bộ phận : Từ gốc dân tộc và từ mượn những ngôn từ khác. Bộ phận từ dân tộc chiếm địa vị quan trọng nhất, được dùng nhiều nhất trong đời sống hàng ngày của đông hòn đảo nhân dân. Nhưng bộ phận từ mượn cũng có công dụng tích cực của nó, nó làm cho Tiếng Tày – Nùng khá đầy đủ thêm, phong phú thêm .

1. TỪ GỐC TÀY – NÙNG 

Từ vựng cơ bản của Tiếng Tày – Nùng hầu hết đều là gốc Tày – Nùng. Thí dụ :

2. TỪ MƯỢN

A. TỪ MƯỢN CỦA TIẾNG HÁN

Tiếng Hán là một trong những ngôn từ có quan hệ lâu đời nhất với Tiếng Tày – Nùng. Do địa vực cư trú tiếp liền nhau, người Tày – Nùng đã chịu ảnh hưởng tác động của văn hóa truyền thống người Hán rất sớm, cho nên Tiếng Tày – Nùng đã mượn một bộ phận từ Hán khá quan trọng. Thí dụ :
Tuy nhiên, có 1 số ít từ ngày nay ta khó xác lập là từ Tày – Nùng mượn tiếng Hán hay từ Hán mượn Tiếng Tày – Nùng hoặc cùng một gốc chung ( Hán – Thái )

B. TỪ MƯỢN CỦA TIẾNG VIỆT

Nếu trong những thời kỳ xa xưa, Tiếng Tày – Nùng chịu nhiều ảnh hưởng tác động của tiếng Han thì càng về sau này, Tiếng Tày – Nùng càng chịu tác động ảnh hưởng của tiếng Việt. Từ mấy thế kỷ nay, ảnh hưởng tác động đó ngày càng tăng. Xu thế mượn tiếng Việt đã thay cho xu thế mượn tiếng Hán. Từ Tày – Nùng mượn Việt có thể chia làm hai loại : Loại thứ nhất là những từ gốc Việt trọn vẹn, Loại thứ hai là những từ Việt gốc tiếng quốc tế .
Từ mượn gốc Việt thường thấy nhất là những từ hư, từ chỉ những quan hệ ngữ pháp trong câu, như :

• CỤNG (cũng)
• ĐẠ (đã)
• XẸ (sẽ)
• DIỀN (liền, ngay)
• VẠ (và)
• NHỰNG (hay NHỊNH = những)…

Ngoài ra, còn có cả 1 số ít từ thường dùng khác, như :

• HÒM (cái hòm)
• KHỎA (cái khóa)
• NA (quả na)
• BỰC (bực tức)
• CHỔNG (chống)
• LẲM (lắm)…

Từ mượn Việt gốc tiếng quốc tế : Những từ mượn loại này phần nhiều thuộc về kinh tế, chính trị, xã hội, kỹ thuật … Mà gốc của những từ này phần đông lại mượn của tiếng Hán. Thí dụ :

• XẠ HỘI CHỦ NGỊA (xã hội chủ nghĩa)
• HỢP TAC XẠ (hợp tác xã)
• HUYỆN, TỈNH, VĂN HÓA, KHOA HỌC, NĂNG SUẤT, LIÊN HOAN, TƯ TƯỞNG, CHÍNH PHỦ, HÀNH CHÍNH, ĐẢNG ỦY, BÍ THƯ, ĐIỀU TRA, NGHIÊN CỨU, HÓA HỌC, NGUYÊN TỬ, SINH VẬT, MÍT TINH, XÀ PHÒNG, Ô TÔ…

Tiếng Tày – Nùng mượn từ của tiếng Việt là do nhu cầu tất yếu để làm phong phú kho từ vựng của mình. Tuy nhiên, nếu những từ nào trong tiếng dân tộc đã có, lại được dùng thoáng đãng thì nên chú trọng dùng từ ấy. Thí dụ :
Mượn những từ như : CỌC ( cái cọc ), VUI, THÔNG … mà không dùng những từ LĂC ( cọc ), DUNG ( vui, mừng ), PJOÓNG, PJOT ( thông, thủng ) … Là mượn từ tùy tiện, trong khi mượn chưa được cân nhắc kỹ lưỡng .

C. HÌNH THỨC NGỮ ÂM CỦA NHỮNG TỪ MƯỢN CỦA TIẾNG VIỆT

Hầu hết từ Tày – Nùng mượn của tiếng Việt đều giữ nguyên hình thức ngữ âm vốn có trong tiếng Việt. Gần đây có khi giữ nguyên cả những âm không có trong mạng lưới hệ thống âm vị Tiếng Tày – Nùng ( như giữ nguyên âm vị [ G ] thí dụ : RƯỜN GA ( nhà ga ) )
Về thanh điệu, những từ mượn của tiếng Việt thường theo một số ít qui luật tương ứng như sau :

Thanh điệu
Thí dụ

Tiếng Việt
Tiếng Tày – Nùng
Chữ Việt
Chữ Tày – Nùng

Bằng
Bằng
Hiên ngang
Hiên ngang

Huyền
Huyền
Hà (Nội)
Hà (Nội)

Sắc
Sắc
Cuốc
Cuôc
Hỏi
Lính
Lỉnh

Bánh
Bảnh (xe)

Hỏi
Hỏi
Điểm
Điểm

Ngã
Nặng
Đã
Đạ

Sẽ
Xẹ

Nặng
Nặng
Nghị (quyết)
Ngị (quyết)